Chùa Địa Tạng Phi Lai tự còn có tên gọi khác là chùa Ninh Trung. Tên gọi Ninh Trung được lấy từ chính tên của ngôi làng mà chùa được xây. Cái tên chùa Ninh Trung cũng được người dân nơi đây sử dụng để gọi nhiều hơn là tên chính thức của chùa. Truyền thuyết hình thành chùa: chùa được hình thành từ khoảng đầu của thế kỉ XI. Nơi đây đã từng là nơi sinh sống của vua Trần Nghệ Tông và là điểm đến cầu tự của vua Tự Đức nhà Nguyễn. Tên gọi của chùa ngày nay là do vua Tự Đức đặt tên. Có rất nhiều du khách khi đến đây đều thắc mắc về tên gọi đặc biệt của chùa.

Chùa Địa Tạng Phi Lai

Ý nghĩa sâu xa của tên ngôi chùa được đặt theo tên của một vị bồ tát được thờ tại chùa – Đó chính là bồ tát Địa Tạng.

Ngoài truyền thuyết nói rằng chùa được hình thành từ khoảng thế kỉ XI thì cũng có rất nhiều người nói rằng chùa được hình thành dưới thời nhà Lý. Truyền thuyết này xuất phát từ lần cải tạo lại chùa. Trong khi san lấp đất để xây dựng, cải tạo lại chùa người ta tìm thấy rất nhiều những mảnh gốm, viên đá được khắc họa lên hình ảnh hoa văn, hình đầu người mình chim – Đặc trưng cho nét nghệ thuật của thời Lý.

Chùa Địa Tạng Phi Lai

Bên cạnh đó, nhiều người còn lập luận rằng, hầu hết những ngôi chùa được xây dưới thời nhà Lý đều có kiến trúc khu nhà chính điện cùng với một ngôi bảo tháp. Điều này hoàn toàn trùng khớp với kiến trúc của chùa sau khu điện chính cũng có một tòa bảo tháp mang tên là tòa Tháp trấn Liêm Sơn.

Chùa Địa Tạng Phi Lai được xây dựng phía bên trong một khu rừng thông xanh mướt, bên cạnh chùa là những mạch nước ngầm, con suối đang ngày đêm chảy róc rách. Tất cả đã tạo nên một bức tranh phong thủy hữu tình vừa có thanh và vừa có sắc.

Tổng thể kiến trúc của chùa bao gồm: Tòa nhà Tam Bảo sừng sững ngay khi bước vào sân chùa, khu điện thờ Đức Ông, khu thờ đức Thánh Hiền và nhà thờ tổ. Bên cạnh những nơi thờ phật, nhà chùa còn cho xây dựng thêm các khu nhà ở (khu dành riêng cho tăng ni – phật tử ở trong chùa), khu giảng đường (là nơi hàng ngày các tăng ni phật tử nghe sư trụ trì giảng đạo và diễn ra các khóa tu tại đây), khu nhà khách (dành cho những du khách thập phương và những người tham gia các khóa tu, các trải nghiệm tại chùa).

Tuy nhiên, điều gây chú ý đối với du khách hay cái danh đặt cho chùa là chốn bồng lai tiên cảnh chính là khuôn viên của chùa. Khuôn viên của chùa được sư trụ trì Thích Minh Quang thiết kế và cho xây dựng rất đặc biệt, khác hẳn với nét kiến trúc của các ngôi chùa cổ tại Việt Nam.

Đặt những bước chân đầu tiên vào bên trong chùa, du khách sẽ thấy điều hoàn toàn khác lạ – Đó chính là hầu như phần sân dẫn vào chùa đều được trải bằng sỏi màu trắng chứ không lát gạch đỏ giống như những ngôi chùa khác. Theo như sự giải thích của vị sư trụ trì Thích Minh Quang, sử dụng những viên sỏi trắng mang ý nghĩa của sự an toàn, hình ảnh cứng rắn của những viên sỏi biểu tượng cho sự bền vững. Chỉ cần nhìn thấy hình ảnh những viên sỏi trắng tinh sẽ khiến cho lòng trở nên thanh thoát không còn lo nghĩ đến những bộn bề của cuộc sống.

Bên cạnh nét độc đáo đến từ những viên sỏi, khuôn viên trong chùa được trồng rất nhiều các loại cây cối xanh mát cùng với đó là những cây cỏ dại như lau, sậy cũng được trồng trong chùa tạo cảm giác như đang lạc vào trong một khu rừng thần tiên. Bên cạnh vẻ đẹp của khuôn viên, du khách còn có thể cảm nhận được tiếng chim hót ríu rít cũng tiếng róc rách nước chảy vô cùng vui tai. Cứ mỗi buổi chiều tà, ngồi trong khuôn viên của chùa, du khách sẽ được chiêm ngưỡng hình ảnh những chú chim đang tranh nhau về tổ vô cùng thú vị.

Đến với chùa Địa Tạng, ngoài được hành hương khấn phật ngắm cảnh thần tiên du khách còn được trải nghiệm leo núi khá thú vị. Leo theo triền núi từ phía bên phải của chùa Địa Tạng du khách sẽ được chiêm ngưỡng những hang đá cùng với những thảm thực vật như rừng táo, sim rừng, ổi, cây leo vô cùng phong phú và rực rỡ sắc màu. Đứng từ trên núi cao, du khách có thể nhìn được toàn cảnh của ngôi chùa đang ẩn mình bên trong rừng thông. Nhìn ra xa xa sẽ được chiêm ngưỡng vẻ đẹp của những cánh đồng lúa, mùa xuân xanh tươi còn mùa thu chín vàng cả một vùng, mùa đông có thêm chút sương mờ tựa như đang ở trên thiên đường giống như những câu chuyện cổ tích.

Bất kỳ ai một lần có duyên tìm đến, trở về dưới mái chùa Địa Tạng đều cảm thấy vô cùng bình yên.

Bí mật trong lòng Phi Lai

Thôn Ninh Trung xưa có tên gọi là Thôn Đùng – lấy theo tên gọi của chùa Đùng – ngôi chùa to và rộng tới hơn 100 gian. Tuy nhiên, theo thời gian, kiến trúc cảnh quan bị bào mòn, không được tu tạo, cây cối mọc hoang vây kín nên chùa Đùng dường như bị bỏ quên, xuống cấp nghiêm trọng. Tháng 12/2015, Đại đức Thích Minh Quang về tiếp nhận, tu tạo, xây dựng và đổi tên chùa thành Địa Tạng Phi Lai.

Đại đức Thích Minh Quang cho biết: “Theo lời kể của dân làng và qua tìm hiểu, chùa Đùng được xây dựng khoảng thế kỷ 10 với 120 gian chùa cổ. Rất nhiều đời vua chúa đã về đây. Đến khoảng thế kỷ thứ 17, vua Tự Đức có về đây cầu con, và khi xuống đến chân núi, nhà vua có nói: Phi Lai. Nghĩa của từ này khá rộng, có thể hiểu là sẽ quay trở lại, cũng có thể sẽ không bao giờ quay trở lại nữa. Chùa được đặt tên mới là Địa Tạng Phi Lai Tự – có nghĩa là Đức Địa Tạng Vương Bồ Tát luôn luôn đến nơi này, cũng có thể Đức Địa Tạng không bao giờ đến nơi này. Mà nơi nào Đức Địa Tạng không về thì nơi đó thành Phật rồi”.

Cũng theo Đại đức, trên đỉnh Phi Lai có tháp Phổ Đồng, là nơi yên nghỉ của hơn 40 đời tổ sư được xây dựng vào thời Lý – Trần. Dưới chân tháp, phía tiếp nối sau làng Đùng là làng Tháp.

Người dân vẫn truyền nhau về tên gọi của làng Tháp xuất phát từ việc tháp Phổ Đồng được đặt trên đỉnh núi cao, khi nắng chiều chiếu vào đỉnh tháp thì bóng tháp đổ xa vút tầm mắt, ra khỏi làng Đùng chạm sang làng bên cạnh nên làng bên cạnh đó được đổi tên là làng Tháp.

Sau chiến thắng quân Chiêm Thành, các tù binh được đưa về chùa Đùng xây dựng tháp nên gạch ngói nơi này mang kiến trúc Chăm-pa rõ rệt. Nhiều mẫu gạch cổ sau mưa gió phát lộ, thi thoảng vẫn được sư thầy và các chú tiểu ở chùa tìm thấy và lưu giữ cẩn thận.

Đến nay, số lượng cổ vật phát lộ và tìm thấy trong quá trình xây dựng chùa tương đối nhiều. Cảm được ý các bậc tiền nhân đi trước muốn nói với các thế hệ hậu sinh về lịch sử ngôi chùa, lịch sử mảnh đất Thanh Liêm để không bị mai một, sư thầy trụ trì trưng bày những cổ vật này trong gian trà thất nhỏ ở chùa, cho ai có duyên về chùa thưởng trà cùng chiêm ngưỡng.

Những cổ vật triều đại Lý – Trần tại chùa Địa Tạn Phi Lai

Câu chuyện về các cổ vật tìm thấy ở chùa Đùng với nhiều tín hiệu lịch sử thú vị khiến nhà sử học Lê Văn Lan tìm về để khám phá vào một ngày thu. Những vết tích là bia đá và các cổ vật tìm được, ông Lan tin tưởng đây là ngôi chùa cổ có đến cả nghìn năm tuổi và hé lộ thêm nhiều điều đặc biệt về mảnh đất Thanh Liêm.

Theo nhà sử học, mảnh đất này từng được nhắc đến trong cuốn “Dư địa chí” của Nguyễn Trãi với tên gọi Đọi, Điệp ( tức Điệp Sơn, Đọi Sơn) và được đánh giá là phên dậu phía Nam của kinh đô Thăng Long nhờ địa thế giữa đồng bằng mà đột khởi lên trùng điệp cả dãy núi.

“Chỉ với con mắt quân sự bình thường thôi cũng thấy đây là đất dụng võ, là nơi hội tụ tinh anh của đất trời. Đặc biệt là nơi rất thuận lợi để xây dựng các công trình tôn giáo tín ngưỡng…”, ông Lan nói.

Các mẫu gạch ngói tìm thấy được ở Địa Tạng Phi Lai Tự gồm: Gạch in hình hoa sen, ngói mũi hài, các viên gạch hình rồng, hình thần chim Garuda, bia đá viền khắc hình công phượng và người Việt xưa, cùng nhiều đồ gốm sứ khác.

Sau khi thẩm định, nhà sử học kết luận: “Ở đây, chúng ta đang có 2 bộ phận của linh vật, cổ vật. Đó là những vật thực tế đã sống, đã làm những việc trong lịch sử, trong văn hóa và những vật này là mô hình thu nhỏ từ thời Lý – Trần”.

Với những viên ngói hình mũi hài, ông Lan nhận định đây là vật thật, có chiều dài từ 45-50cm thế này sẽ là bộ phận của hệ thống các kiến trúc đồ sộ. Cột, móng của những kiến trúc này phải to, chắc chắn thì mới đỡ được hàng nghìn viên ngói to và nặng vậy. Những viên ngói này có thể giúp các nhà nghiên cứu phục dựng lại những công trình 7 gian, 9 gian với những bước gian mà theo kinh nghiệm ông Lan đào được trong Hoàng Thành Thăng Long phải từ 3-3,2m.

“Thực tế, một hoặc một hệ thống những công trình kiến trúc chắc chắn thuộc văn hóa cung đình với khoa học kỹ thuật đặc trưng ở mức cao nhất trong bước phát triển của dân tộc đã làm được ra nó. Vừa rồi, chúng tôi tìm thấy dấu vết của những tháp 5 tầng, 7 tầng như thế ở Côn Sơn, chỗ ở của cụ Nguyễn Trãi và của tể tướng Trần Nguyên Đán – thế kỷ 14. Những tháp đó có mô hình của tầng cấp, bệ đỡ và những chân tảng thế này.

Những tảng đá chúng tôi đào được thường có kích thước đến 1m, nên đường kính của những cột chồng lên nó phải chừng 80 phân. Dựa vào chân tảng đào được ở chùa Đùng thì có thể tính ra đây là mô hình của tháp với những cột dựng đứng bên trên có độ cao 7-8 phân, tức là mô hình của nó rất trung thành với nguyên mẫu.

Ở chân tảng này có hình các cánh sen, chứa đựng tín hiệu để nhận diện niên đại rất rõ ràng: cánh sen có cái mũi nhọn mà hất lên là cánh sen của thời Lý Trần. Nếu mũi cánh sen ngang ra, hoặc hơi chúc cúi xuống thì là của thời Lê thế kỷ 15. Còn ở chùa Địa Tạng Phi Lai, chúng ta thấy mũi cánh sen hất lên, có thể khẳng định chắc chắn đây là dấu vết từ thời Lý – Trần, rơi vào từ thế kỷ 11-14 của dân tộc”, nhà sử học Lê Văn Lan phân tích.

Bên cạnh mẫu hoa sen, những hình rồng và hình thần chim Garuda tìm thấy trên đỉnh núi sau chùa được nhà sử học đặc biệt quan tâm. Ông cho biết những viên mang hình thần chim Garuda là bộ phận của các tòa tháp, tượng trưng cho vũ trụ, xuất hiện những con vật thiêng đội lên mặt đất, và trên mặt đất một tầng, hai tầng ấy là cuộc sống con người.

“Đây là mô hình của tháp mà theo vũ trụ luận, vũ trụ quan của Phật giáo, gốc của nó là Chiêm Thành. Gốc Chiêm Thành lại từ Chân Lạp (tức Khơ –Me). Chân Lạp lại lấy gốc từ Ấn Độ. Như vậy, gốc của những vật chúng ta đang thấy ở đây nó là mô hình thu nhỏ của một cuộc phưu lưu cả trên không gian và qua thời gian lịch sử: Ấn Độ – Chân Lạp – Chiêm Thành – Đại Việt”, nhà sử học cho biết.

Vùng đất thiêng 

Đại đức Thích Minh Quang cho biết, nằm trong khu vực khuôn viên chùa còn tìm thấy một bãi đất mà theo người dân, Lê Hoàn (tức vua Lê Đại Hành) từng tập trận tại đây. Nhà sử học Lê Văn Lan nói điều đó là có thể, vì bố của Lê Hoàn là cụ Lê Đột quê cũng ở Hà Nam.

Trong lịch sử Việt Nam, vua Lê Đại Hành là ông vua đầu tiên đi cày tịch điền ở Đọi Sơn vào năm 974. Từ khu vực Đọi Sơn dẫn sang khu vực huyện Thanh Liêm không quá xa và cùng liền một dải núi tạo thế vững chãi nên việc nhà vua chọn đây làm khu vực tập trận là điều có thể lý giải được.

Theo ông Lan, Thanh Liêm là vùng đất thiêng, là đất dụng võ, có nhiều công năng, chức năng như: Lánh giặc, đánh giặc, chôn giấu của cải. Đặc biệt là nơi xây cất các công trình tôn giáo, tín ngưỡng – và đây mới là việc chính được các nhà vua đặt ra mục tiêu trong lịch sử. Các công trình tôn giáo tín ngưỡng thế này tập trung vào Đại hùng bảo điện, nhà tổ và các tháp.

“Từ các cổ vật, linh vật tìm thấy ở chùa Đùng, có thể kết luận ở đây đã xuất hiện các công trình chùa tháp từ thời Tiền Lê (thế kỷ X), thời Lý ( thế kỷ XI-XII), thời Trần (thế kỷ XIII-XIV), và những miếng gốm sứ có men, có nềm màu trắng, hoa văn màu xanh là đặc trưng màu men thời Lê (thế kỷ XV)”, ông Lan nhận định.

Nhà sử học đặc biệt đề cao thông điệp từ những hình tượng lá đề, bên trong là hình rồng, được đặt ở trước cửa gian thờ Đức Thánh Hiền và ốp trên tường đá ở chùa. Theo ông, lịch sử dân tộc từ xưa đến nay đều đã chứng minh: Đạo Phật luôn đồng hành và góp phần vào việc gìn giữ, bảo vệ cho sự phát triển, thăng hoa của Tổ quốc và dân tộc.

“Với một buổi tìm hiểu và nghiên cứu này, tôi không thể tìm ra hết những giá trị lịch sử của vùng đất Thanh Liêm và lịch sử liên quan đến Địa Tạng Phi Lai Tự. Chắn chắn tôi và các cộng sự, các học trò xin phép sư thầy được lấy đây làm chỗ đi về nhiều lần nữa, khi đó mới nói được, hiểu được thấu đáo, cặn kẽ về giá trị của những dấu tích còn sót lại từ thời Trần, thời Lý cùng nhiều tín hiệu lịch sử khác”, nhà sử học Lê Văn Lan nói.